Osmanlı Arşivi

  • 1835 Yılında Rize Veliköy Nüfusu
  • Tarihten Bir Yaprak
  • Tarihi Süreçte Veliköy
  • Osmanlı Döneminde Veliköy'de Vakıfcılık
1835 YILINDA RİZE VELİKÖY NÜFUSU

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Gülhane Hattı Hümâyunu ile başlayan idari düzenlemeler kapsamında, askerlik yaşına gelenleri tespit ile vergi işlerini düzenlemek maksadıyla sancak ve kazalara birer "Emval Muhassılı" atanmıştı. Bu görevlilerin yanına birer de "Nüfus Katibi" verildi. Alınan karar gereği 1831 yılından itibaren Osmanlı Devleti'nin tümünde ilk kapsamlı nüfus sayımına başlandı. Askeri maksatla olduğu için sadece erkeklerin kaydedildiği bu sayıma ait ilk nüfus defterleri halen Osmanlı Arşivi'nde bulunmaktadır. Defterler üzerinde yapılan incelemede, her kaza için biri Müslümanlara, diğeri de zımmi (gayrimüslim)'lere ait olmak üzere birer defter tutulduğu görülmektedir. Bazen de eğer zımmilerin nüfusu çok az ise, bunlar Müslümanlara ait defterin sonunda yazılmışlardır.

Arşivde tespit ettiğimiz Rize Kazasına ait nüfus defterlerinin en eskisi 1251 (1835) tarihine aittir. Bu durumda Rize kazasındaki sayımın bu tarihte tamamlanabildiği anlaşılmaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde NFS.1143 numarada kayıtlı bulunan bu defterin 175-179. sayfalarında Veylâ (Veliköy) kayıtları bulunmaktadır. Bu kayıtlara göre defterin tutulduğu tarihte Veliköy'de 228 erkek nüfus yaşamaktaydı. Daha sonra doğanlar ise babalarının adları altlarına, doğdukları tarihlerle birlikte ilave edilmişlerdir. Bu ilave işleminin 1261 (1845) yılına kadar devam ettiği, ilavelerdeki kayıtlardan anlaşılmaktadır. Yine kişi adları yanında yer alan kayıtlardan 10 kişinin Bursa'ya gitmiş oldukları görülmektedir. Ayrıca askerde bulunan 2 kişi de "mansure" ifadesiyle belirtilmiştir.

Ölenlerin üzerine kırmızı kalemle "fevt" yazılmış ve altlarında ölüm tarihleri kaydedilmiştir. Aile lakaplarının bulunmadığı bu Rize kazası nüfus defterinde, kişiler fiziksel özellikleriyle ve yaşlarıyla birlikte kaydedilmişlerdir.

Defterde yer alan Veliköy kayıtları şu şekildedir.

Belgenin alt yazısı

1835 yılına ait Rize Nüfus Defteri'nde Velâ köyüne ait kayıtların baş tarafı


Rize'ye bağlı Veyla Köyü

Müslim

Kara sakallı Mehmed bin Ahmed Köy imamı Yaş 25 Kara sakallı Memi oğlu Mehmed Köy muhtarı Yaş 45 Oğlu ter bıyıklı Tahir Yaş 25 Diğer oğlu ter bıyıklı Hasan Yaş 24
Diğer oğlu Ahmed Yaş 17 Diğer oğlu Salih Yaş 7 Diğer oğlu İsmail Yaş 15 Yeğeni Mustafa bin Hasan Yaş 2
Diğer yeğeni Şaban Yaş 1 Kır sakallı ikinci muhtar Mollaahmed oğlu Hüseyin Yaş 45 Oğlu ter bıyıklı Mahmud Yaş 25 Bursa 'da Diğer oğlu Abdülaziz Yaş 20
Diğer oğlu Hurşid Yaş 11 Kır sakallı Ahmed bin Ali Yaş 52 Oğlu Ali Yaş 21 Diğer oğlu Osman Yaş 15 Bursa 'da
Diğer oğlu Mustafa Yaş 7 Ak sakallı Mustafa bin Ali Yaş 49 Oğlu Ali Yaş 22 Diğer oğlu Hasan Yaş 17
Diğer oğlu Fındık Yaş 15 Bursa 'da Diğer oğlu Ahmed Yaş 19 Diğer oğlu Yunus Yaş 5 Yeğeni Süleyman Yaş 2
Kara bıyıklı İsmail bin Ahmed Yaş 35 Oğulluğu Bayram bin Ahmed Yaş 18 Karındaşı kumral sakallı İbrahim Yaş 40 Oğlu Hasan Yaş 7
Diğer oğlu Ahmed Yaş 5 Diğer oğlu Mehmed Yaş 12 Diğer oğlu Yakub Yaş 15 Diğer karındaşı kumral bıyıklı Mustafa Yaş 30
Oğlu Ahmed Yaş 12 Diğer oğlu Mehmed Yaş 9 Diğer oğlu Yunus Yaş 4 Diğer oğlu Tahir Yaş 5
Kır sakallı Hasan bin Ali Yaş 48 Oğlu Mustafa Yaş 21 Diğer oğlu Abdülaziz Yaş 16 Diğer oğlu Ali Yaş 6
Ak sakallı Ali bin Ömer Yaş 90 Oğlu kır sakallı İbrahim Yaş 50 Oğlu ter bıyıklı Mehmed Yaş 25 Bursa'da Diğer oğlu Ahmed Yaş 7
Diğer oğlu Hasan Yaş 3 Diğer oğlu Mustafa Yaş 1 Karındaşı sarı bıyıklı Osman bin Ömer Yaş 35 Oğlu İsmail Yaş 7
Karındaşı kumral bıyıklı Mustafa bin Ömer Yaş 30 Bursa 'da Oğlu Mehmed Yaş 6 Diğer karındaşı kara bıyıklı Ömer bin Ömer Yaş 38 Oğlu Ali Yaş 4
Diğer oğlu Ahmed Yaş 2 Kumral bıyıklı Ali bin Osman Yaş 35 Oğlu Mehmed Yaş 18 Hasan bin Mustafa Yaş 21
Karındaşı Ali Yaş 13 Diğer karındaşı Ahmed Yaş 15 Kırca sakallı Mustafa bin Ali Yaş 45 Oğlu Hasan Yaş 22
Yeğeni Ahmed bin Hasan Yaş 3 Diğer yeğeni Osman Yaş 1 Sarı bıyıklı Ali bin Ömer Yaş 35 Oğlu Mustafa Yaş 20
Yeğeni Mustafa bin Memiş Yaş 8 Kır sakallı Süleyman bin Mahmud Yaş 45 Oğlu Mahmud Yaş 7 Diğer oğlu Osman Yaş 2
Ak sakallı Ahmed bin Mehmed Yaş 60 Oğlu kara bıyıklı Derviş bin Ahmed Yaş 40 Oğlu Mustafa 7 Diğer oğlu Hurşid Yaş 4
Diğer oğlu Osman Yaş 1 Kara bıyıklı Yakub bin Ahmed Yaş 35 Oğlu Ali Yaş 4 Karındaşı ter bıyıklı Kamil bin Ahmed Yaş 30
Diğer karındaşı Hasan Yaş 23 Diğer karındaşı Hüseyin Yaş 12 Ak sakallı Hüseyin bin Mehmed Yaş 65 Oğlu kumral bıyıklı Mehmed Yaş 30
Oğlu Ahmed Yaş 2 Diğer oğlu Ali Yaş 20 Kara bıyıklı Mustafa bin Mehmed Yaş 40 Mustafa bin İbrahim Yaş 23
Kumral sakallı Osman bin Mehmed Yaş 60 Oğlu sarı bıyıklı Ali Yaş 30 Diğer oğlu ter bıyıklı Mustafa Yaş 25 Oğlu Ahmed Yaş 2
Diğer oğlu Ahmed Yaş 11 Diğer oğlu Yakub Yaş 7 Kumral sakallı Ahmed bin Mehmed Yaş 35 Oğlu Yunus Yaş 7
Diğer oğlu Tahir Yaş 4 Kumral bıyıklı Mehmed bin Mehmed Yaş 32 Oğlu Hasan Yaş 2 Ak sakallı Mahmud bin Ahmed Yaş 60
Oğlu kara bıyıklı Mehmed Yaş 28 Diğer oğlu Mustafa Yaş 8 Diğer oğlu Receb Yaş 5 Kara bıyıklı Ahmed bin Mehmed Yaş 40
Oğlu Mehmed Yaş 12 Diğer oğlu Hasan Yaş 7 Diğer oğlu Hüseyin Yaş 5 Diğer oğlu Osman Yaş 4
Diğer oğlu Hurşid Yaş 2 Ak sakallı Osman bin Ali Yaş 60 Oğlu sarı bıyıklı Mehmed Yaş 35 Diğer oğlu Ahmed Yaş 32
Diğer oğlu Hüseyin Yaş 24 Diğer oğlu Mustafa Yaş 9 Yeğeni Osman bin Mehmed Yaş 5 Diğer yeğeni Mustafa Yaş 3
Diğer yeğeni Ali Yaş 1 Ak sakallı Ömer bin Ali Yaş 55 Oğlu Ali Yaş 18 Diğer oğlu Ahmed Yaş 15
Diğer oğlu Osman Yaş 7 Ak sakallı Yusuf bin Ali Yaş 62 Oğlu kara bıyıklı Ahmed Yaş 35 Oğlu Ali Yaş 5
Diğer oğlu Mehmed Yaş 2 Diğer oğlu kara bıyıklı Yakub Yaş 33 Oğlu Mehmed Yaş 3 Diğer oğlu Mustafa Yaş 1
Kara sakallı Ali bin Hasan Yaş 40 Oğlu ter bıyıklı Hasan Yaş 20 Diğer oğlu Hüseyin Yaş 18 Diğer oğlu Halid Yaş 14
Diğer oğlu Yakub Yaş 10 Diğer oğlu Eyüb Yaş 5 Diğer oğlu Zekeriya Yaş 4 Kara bıyıklı Mahmud bin Hasan Yaş 25
Karındaşı kumral bıyıklı Hüseyin Yaş 20 Oğlu Reşid Yaş 3 Kumral sakallı Ahmed bin Mustafa Yaş 42 Oğlu Mustafa Yaş 21
Karındaşı ak sakallı Ömer bin Mustafa Yaş 60 Oğlu Mehmed Yaş 10 Diğer oğlu Ali Yaş 6 Diğer oğlu Memiş Yaş 2
Kara sakallı İbrahim bin Memiş Yaş 50 Oğlu ince bıyıklı Mustafa bin Memiş Yaş 30 Bursa 'da Diğer oğlu Ahmed Yaş 24 Diğer oğlu Yunus Yaş 9
Diğer oğlu Hurşid Yaş 2 Yeğeni Ali bin Osman Yaş 10 Kumral bıyıklı Hüseyin bin Osman Yaş 42 Oğlu Memiş Yaş 17
Diğer oğlu kurd Ali Yaş 15 Diğer oğlu Mahmud Yaş 6 Kara sakallı İbrahim bin Ali Yaş 45 Oğlu Mehmed Yaş 16 Mansure (asker)
Diğer oğlu Mustafa Yaş 15 Diğer oğlu Küçük Yaş 12 Diğer oğlu Ali Yaş 6 Diğer oğlu Osman Yaş 2
Yeğeni İsmail bin Cevahir Yaş 12 Sarı bıyıklı Mustafa bin Ömer Yaş 35 Oğlu Yunus Yaş 6 Karındaşı ter bıyıklı Ahmed Yaş 27
Oğlu İsmail Yaş 1 Diğer karındaşı Hasan Yaş 16 Diğer karındaşı Hüseyin Yaş 15 Bursa 'da Diğer karındaşı Ali Yaş 5
Kumral sakallı Mehmed bin Mustafa Yaş 55 Oğlu ter bıyıklı Hasan Yaş 25 Diğer oğlu Mustafa Yaş 11 Diğer oğlu Emin Ali Yaş 3
Diğer oğlu Osman Yaş 3 Sarı bıyıklı Mahmud bin Hüseyin Yaş 30 Karındaşı Mustafa Yaş 15 Diğer karındaşı Hasan Yaş 5
Diğer karındaşı İsmail Yaş 3 Kumral sakallı Memiş bin Osman Yaş 45 Oğlu ter bıyıklı Ali Yaş 25 Diğer oğlu Mustafa Yaş 21
Diğer oğlu Ömer Yaş 15 Bursa 'da Diğer oğlu Receb Yaş 10 Diğer oğlu Ahmed Yaş 4 Abbas bin Memiş Yaş 13 Mansure (asker)
Karındaşı Memiş Yaş 8 Diğer karındaşı Hurşid Yaş 6 Diğer karındaşı Civelek Yaş 4 Ter bıyıklı Mehmed bin Ali Yaş 22
Kara sakallı Ali bin Mehmed Yaş 40 Oğlu Mehmed Yaş 21 Diğer oğlu Osman Yaş 16 Diğer oğlu Hasan Yaş 7
Diğer oğlu Hurşid Yaş 3 Ak sakallı Kurd bin Abbas Yaş 70 Ak sakallı Hüseyin bin Mustafa Yaş 60 Oğlu sarı bıyıklı İbrahim Yaş 28
Diğer oğlu Mehmed Yaş 2 Diğer oğlu Mustafa Yaş 1 Yeğeni kumral bıyıklı Mehmed bin Yakub Yaş 32 Oğlu Yakub Yaş 8
Diğer oğlu Mustafa Yaş 5 Diğer oğlu Yunus Yaş 4 Kara bıyıklı İbrahim bin Yakub Yaş 26 Karındaşı ter bıyıklı Ali Yaş 20
Oğlu Hasan Yaş 1 Kara bıyıklı Hasan bin Süleyman Yaş 24 Kara bıyıklı Ömer bin Ahmed Yaş 30 Karındaşı İbrahim Yaş 16
Diğer karındaşı Yunus Yaş 15 Kara sakallı Şaban bin Osman Yaş 45 Oğlu Bayram Yaş 19 Diğer oğlu Abdurrahman Yaş 18 Bursa 'da
Diğer oğlu Ahmed Yaş 45 Diğer oğlu Hüseyin Yaş 3 Sarı bıyıklı Mehmed bin Durmuş Yaş 30 Karındaşı ter bıyıklı Ahmed Yaş 22
Ak sakallı Abdülaziz bin Osman Yaş 60 Oğlu kara bıyıklı Hasan Yaş 30 Kara sakallı Ali bin Feyzullah Yaş 50 Oğlu ter bıyıklı Mustafa Yaş 22
Diğer oğlu Mehmed Yaş 20 Bursa 'da Diğer oğlu Abdülkerim Yaş 12 Diğer oğlu İsmail Yaş 8 Diğer oğlu Hüseyin Yaş 3
Köse bıyıklı Ali bin Osman Yaş 40 Oğlu Hasan Yaş 4 Diğer oğlu Ahmed Yaş 2 Karındaşı köse bıyıklı Ömer Yaş 44
Oğlu Osman Yaş 6 Uzun boylu ter bıyıklı Ömer bin Hasan Yaş 30 Uzun boylu sarı bıyıklı Ali bin Nuri Yaş 20 Uzun boylu ter bıyıklı Ahmed bin Mustafa Yaş 18
Tarihten Bir Yaprak

1851 YILI VELİKÖY'ÜN ÖŞÜR KAYITLARI

İshak Güven Güvelioğlu

Öşür, İslâm maliyesinde toprak ürünlerinden alınan bir vergidir. Çeşitli dönemlerde, şartlara, ürünün cinsine ve yetiştirilme şekline bağlı olarak % 5-% 10 arasında bir oranda tahsil edilmiştir. Osmanlı Devleti'nin de en önemli gelir kaynaklarından biri olan öşür, "Onda" veya "Ondalık" adıyla anılmış, her türlü toprak ürünlerinden bu arada çayırdan, bağ, bostan, meyve ağacı, şıra, pekmez ürünleri, arı kovanları ve avlanan balık cinsinden tahsil edilmiştir.

1839 yılında ilan edilen Gülhane Hatt-ı Hûmayunu ile her alanda olduğu gibi, öşür (çoğulu Âşar) konusunda da bazı düzenlemeler yapılmış ve vergide adalet esasını yerine getirmek için her tarafta onda bir alınmasına karar verilmiştir. Bu sırada öşür vergisinin tahsili konusunda yeni düzenlemeler yapılmasına rağmen yetişmiş eleman eksikliği ve gerekli hazırlıkların tam olarak yerine getirilmemesi nedeniyle kararları uygulamak mümkün olmamıştır.

Öşür vergisinin oranı ve tahsil şekli Cumhuriyet'in ilk yıllarına kadar hemen hemen aynı kalmış ve 17 Şubat 1925 tarihli bir kanunla kaldırılmıştır. Öşrün kaldırılmasından sonra bunun yerine getirilen başka bir düzenleme ile bazı ürünlerden % 10-% 8 nisbetinde bir para vergisi ile öşre tabi arazinin değeri üzerinden alınan binde altı arazi vergisi sekiz misline çıkarılmıştır.

1851 yılında Veliköy'den bu vergiyi ödemekle mükellef haneler ile ödeyecekleri miktarları gösteren belge Başbakanlık Osmanlı Arşivinde Maliyeden Müdevver Defterler arasında 7958 numarada bulunmaktadır.

Günümüzden 156 sene önce tutulan 179 sayfalık bu defter, o zamanlar Trabzon Eyaleti'nin bir kazası olan Rize'ye bağlı 170 köye ait öşür kayıtlarını göstermektedir. Bu köyler bugünkü idarî düzenlemede Rize Merkez, Kalkandere, İkizdere, İyidere, Derepazarı, Güneysu ve Çayeli ilçelerine bağlı yerleşim yerleridir.

Defterin ilk sayfası şu ibare ile başlar: Trabzon Eyaleti dâhilinde kâin Rize kazasının vâridat-ı âşariyesi bu kerre şeref taalluk buyrulan İrade-i ma'delet ifade-i seniye ve nizamât-ı ceride-i mustahsine iktiza-i ma'âlî ihtivasınca [Bin İkiyüz] Altmış Yedi senesi Martı ibtidâsından sene-i merkume Şubatı ğayetine değin bir senelik olmak üzere efrad-ı ahâliye isabet eden mikdarın tâdil ve tesviye şurûtuna bi'l-itibar hoşnevri-i ahâli ile derece-i ziraata göre tevz'i ve taksim olunduğunu mübeyyin defter-i müfredâtıdır. Bundan sonra Rize merkezde bulunan Paşayan (Çarşı) Mahallesi'nden başlanarak bütün yerleşim yerleri ve buralarda mülkü olan öşür vergisi mükellefleri ile kuruş cinsinden ödeyecekleri miktarlar belirtilir. Bu arada bazen çevredeki yakın bir köyde ikamet eden kişinin, komşu köydeki arazisi nedeniyle oradaki mükellefler arasında yazıldığı da görülür.

Bu deftere bakarak, ait olduğu 19. yüzyılda Rize köylerinde yaşayan hane sahibi adları ile bunların aile lakaplarını, şöhretlerini ve ödedikleri vergi miktarlarını, dolayısıyla mali ve içtimaî durumları tespit etmek mümkündür. Defter bu yönüyle yörenin ekonomik durumu ve aile tarihleri için araştırma yapacaklara bir ölçüde ışık tutacak özelliktedir.

Defterde 143-144. sayfalarda yer alan Karye-i Veyla (Veliköy) bölümünden öğrendiğimize göre defterin ait olduğu 1851 yılında köyde öşür ödemekle mükellef 62 hane bulunmaktadır. Tahakkuk eden öşür vergisinin tamamı 1657 kuruştur. Köyde en yüksek miktarı 113 kuruşla Konuroğlu Hacı, en düşük miktarı da 2 kuruşla Firenginoğlu Ahmed ödeyecektir.

Kayıtlar gözden geçirildiğinde öşür ödeyecek haneler arasında 15 hane ile en çok Kopuzoğlu ailesi, bunu 5 hane ile Mollaahmedoğlu, 4 hane ile Çamuralioğlu, 2'şer hane ile Mollanınoğlu, Konuroğlu, Firenginoğlu aileleri takip etmekteydi.

Geriye kalan Yavaş, Çalik, Sofi, Cevahir, Köse, Zorali, Kalfur, Haşari, Karali, Abdi, Kısa, Kır Ali lakapları taşıyan akrabalarından birer vergi haneleri görülmektedir. Bunların dışında babasının adıyla yazılan mükellefler de bulunmaktadır.

Defterin sonunda Rize'de görevli bazı memurlar, burada ticaret yapan bazı esnaf ve tüccar, bir kısım köy muhtarları ile bazı azınlık temsilcileri olmak üzere 53 kişinin mührü vardır.

Defterin 143-144. sayfalarında yer alan Veliköy'e ait kayıt şöyledir.